"Thế giới Miyazaki - Một cuộc đời nghệ thuật" qua cây bút Susan Napier
Sau khi đọc hết quyển sách về ông Hayao Miyazaki do Susan Napier chắp bút, tôi thấy thích làm sao cái tựa đề của quyển sách này: "Thế giới Miyazaki - Một cuộc đời nghệ thuật".
Hầu như những người bạn của tôi ai cũng đã từng một lần xem phim hoạt hình của Ghibli hoặc ít nhất cũng từng nghe về những cái tên như Vùng Đất Linh Hồn, Lâu Đài Bay Của Pháp Sư Howl, Kiki, Ponyo hoặc nổi tiếng nhất chính là Totoro. Có thể nói, Ghibli đã trở thành một hiện tượng toàn cầu hay tôi hay nói vui là “hệ tư tưởng” và cho dù bạn có không xem phim của Ghibli thì tôi nghĩ rằng bạn cũng từng ít nhất một lần vô tình hay cố ý nghe những giai điệu trong trẻo, mượt mà của nhà soạn nhạc tài ba Joe Hisaishi – người hợp tác dài lâu với đạo diễn hoạt hình tài ba kiêm nhà sáng lập Ghibli Studio – Hayao Miyazaki.
Thế nhưng, sẽ không thể nào ngờ được người đã làm nên những thước phim trong trẻo và đầy màu sắc tươi sáng ấy lại mang trong mình những mâu thuẫn nội tâm phức tạp hơn bao giờ hết. Hẳn vài người cũng đã từng thấy một bức ảnh hay được share trên Instagram khi Hayao Miyazaki đã trả lời phỏng vấn rằng “tôi chưa từng thấy hạnh phúc một ngày nào trong đời.”.
Và sau khi đọc hết quyển sách về ông của Susan Napier chắp bút, tôi thấy thích làm sao cái tựa đề của quyển sách này.
“Một cuộc đời nghệ thuật” – Có thể thấy tác giả Susan Napier đã không đối xử với quyển sách như một cuốn tiểu sử thông thường, mà bà đã đưa chúng ta nhìn sâu hơn vào những tác phẩm nghệ thuật của Miyazaki từ những bộ phim đầu tiên cho đến “gần cuối”, (lúc viết quyển sách này, Miyazaki vẫn chưa hoàn thành Thiếu Niên Và Chim Diệc vừa được công chiếu – Đây cũng được xem là bộ phim cuối cùng của ông) và cả những bộ manga của ông. Đúng vậy, Hayazo Miyazaki sáng tác cả manga nữa.
Từ những thành tựu đó, Susan khéo léo lồng ghép những góc nhìn của vị đạo diễn; qua hai chiều không gian. Một chiều từ ánh mắt nhìn của các nhân vật do ông tạo ra (đa phần là trẻ con) và một góc nhìn của riêng ông, từ đó khiến chúng ta có thể nhìn thấy rõ được nội tâm phức tạp của ông và những mong muốn ẩn sâu thôi thúc ông làm nên những bộ phim hoạt hình.
Có một điều gì đó khiến cho Ghibli khác hẳn với những bộ phim Disney, một điều gì đó khiến chúng ta cứ còn mãi lơ thơ trong thế giới của Miyazaki mà không thể hoàn toàn thoát ly ra khỏi hẳn như khi chúng ta xem Disney. Đối với riêng tôi thì đó là vì hầu như những bộ phim của Ghibli hiếm khi phân chia rạch ròi tốt xấu, hầu như chúng ta không thể nào phân định rõ ràng được đâu là phe phản diện, đâu là phe chính nghĩa và dường như họ đều luân phiên cho nhau. Hoặc, có những bộ phim như Totoro hay Kiki chẳng hạn, thì đó lại là một thế giới không tồn tại nhân vật xấu xa. Thế nhưng ta không thể nào gọi đó là những ảo tưởng hão huyền, bởi bóng tối vẫn luôn được Miyazaki lồng ghép khéo léo trong các cảnh phim, các biểu tượng và lời thoại. Có thể ngay ở lần xem đầu tiên, bạn sẽ khó mà nhận ra, nhưng tôi tin chắc nó sẽ đọng lại đâu đó khiến bạn day dứt không nguôi, một cảm giác yên ả chạy dọc trong người nhưng đồng thời vẫn canh cánh đến kỳ lạ.
Tôi hay ví von cảm giác xem phim Ghibli giống như quay lại tuổi dậy thì. Khi ta vẫn mang trong người sự vô tư trong trẻo, nhưng vẫn ẩn hiện đâu đó sự bất an và dự báo trước những hiểm nguy khi bước vào tuổi trưởng thành. Những cảm nhận này của tôi đã được quyển sách của Susan Napier đồng cảm và chia sẻ, thậm chí còn giúp cho tôi có một cái nhìn vừa bao quát hơn đồng thời cũng chi tiết hơn lý do vì sao phim của Ghibli lại gieo vào lòng mình những cảm xúc như thế.
Từ cách khai thác “một cuộc đời nghệ thuật” đó, “cuộc đời cá nhân” và “cuộc đời tuổi thơ” của Miyazaki dần dần được hé lộ. Ông từng tuyên bố rằng tuổi thơ của ông không có cái gọi là một vết thương quá khủng khiếp, thậm chí so với những người đương thời thì tuổi thơ và gia đình của Miyazaki lại thuộc hàng khá giả do từ thời ông nội Miyazaki đã tham gia vào quá trình sản xuất máy bay chiến đấu cho quân đội Nhật Bản. Chính vì điều đó, khi lớn lên Miyazaki luôn mang một mặc cảm tội lỗi rằng cuộc sống đủ đầy mà ông có thời bé đã được tạo dựng lên từ khổ đau của rất nhiều người. “Chú bé Miyazaki” yêu những chiếc báy may, khi đọc đến chi tiết này, chúng ta có thể nhìn lại đúng là trong những bộ phim của ông, ngoại trừ Gió Nổi là đề cập trực tiếp; thì hình ảnh máy bay vẫn xuất hiện đâu đó trong phim, ngay cả trong Dịch Vụ Giao Hàng Kiki, cậu bạn Tombo cũng đã thể hiện niềm yêu thích máy bay của mình. Thế nhưng, bên cạnh tình yêu đó thì ông lại là một người phản đối chiến tranh và yêu hoà bình vô cùng. Cũng như việc ông yêu và đặt niềm tin vào đất nước, thậm chí đã từng ủng hộ nhiệt thành quan niệm chính trị cánh tả.
Ông yêu cuộc sống này nhưng đồng thời cũng ghét bỏ nó thậm chí khinh bỉ những gì đang diễn ra. Sự mâu thuẫn trong “cuộc sống cá nhân” đã được “cuộc đời nghệ thuật” thuật lại một cách gọn gàng và thú vị, khiến người đọc vừa thích thú vừa dễ chịu, đồng thời cũng vỡ oà khi nhớ lại những thước phim, câu thoại mình đã xem và đã hiểu vì sao nó lại là như thế.
Và chính vì sự mâu thuẫn kéo dài không hồi kết trong suy nghĩ và con người của mình, Miyazaki đã tự “tìm một lối thoát”; đó chính là thông qua sự ngây thơ, trong trẻo nhưng vẫn rất kiên cường, dũng cảm của trẻ con; hay nói đúng hơn, cũng là phần tiếp theo mình thích khi tác giả dùng để đặt cho quyển sách – THẾ GIỚI MIYAZAKI – Một thế giới không tưởng hay chúng ta còn có thể gọi là một “đất nước đã mất” (ý nói Nhật Bản) trong lòng Miyazaki.
Ông vẽ ra những câu chuyện, những cảnh sắc thiên nhiên và những đứa trẻ con năng động, yêu cây cỏ và sẵn sàng tìm tòi, học hỏi, như đang thuật lại chính một “Nhật Bản đã mất” bên trong mình. Hoặc ở một vài bộ phim, “thế giới không tưởng” hay “thế giới đã mất” ấy còn được đi xa hơn ra khỏi phạm vi Nhật Bản, mà nói đến cả nhân loại. Một thế giới tuyệt vời nhưng ẩn sâu trong nó là những đau đáu và buồn bã của người làm nên nó. Tôi nghĩ đó là lý do tại sao khi xem phim Ghibli, người ta luôn có một cảm giác canh cánh đọng lại trong lòng như tôi đã nói bên trên. Vì ngoài niềm vui và hạnh phúc sáng lấp lánh trong những bộ phim, chúng ta vẫn cảm nhận sự huỷ diệt đang âm thầm núp bóng đâu đó, mà đó chính là thực tế cuộc sống, điều mà Miyazaki không thể chối cãi hay tránh khỏi, dù ông có bước vào chính THẾ GIỚI MIYAZAKI của ông (nhưng ông vẫn chẳng thể từ bỏ chính nội tâm của mình).
“Cuộc sống là ánh sáng bừng lên trong bóng tối.” Ông đã nói như thế, thật lạc quan và tràn đầy hy vọng, nhưng cũng vẫn vảng vất dáng hình của cái bóng tối thăm thẳm mênh mông.
Trong quyển sách có kể về một đoạn khiến tôi vô cùng xúc động; đó là khi Susan Napier phỏng vấn Miyazaki và hỏi rằng nếu một hoạ sĩ muốn vẽ chân dung của ông thì ông có yêu cầu gì đặt biệt không? Chẳng hạn như phải có một quyển sách trong khung hình hay một món đồ quý giá đặc biệt, Miyazaki đã trầm ngầm một lúc rồi thở dài: “Không gì cả! Họ chỉ có thể vẽ tôi bước dần vào trong bóng tối mà thôi.”
Có thể thấy hiện thực cuộc sống chưa bao giờ ngừng đeo bám ông và ông đã đem hiện thực vào trong chính những tác phẩm của mình (thậm chí còn dự báo trước những thảm hoạ như trong bộ phim Cô Bé Người Cá Ponyo).
Cũng như trong quyển sách đã nhấn đi nhấn lại nhiều rằng, một tuyên ngôn mạnh mẽ của Miyazaki rằng “Cuộc sống là ánh sáng bừng lên trong bóng tối”. Nó xúc động không chỉ vì quan điểm sâu sắc của Miyazaki về việc chấp nhận bóng tối và nỗi đau trong cá nhân từng con người và của cả thế giới, cuộc sống mà ông rất đỗi yêu thương lẫn khinh bỉ, mà nó xúc động vì nó cho cá nhân tôi cảm giác ông vẫn luôn chiến đấu vì niềm tin của mình, bất chấp nó có khiến ông mỏi mệt và kiệt quệ tinh thần ra sao. Niềm tin đó của ông được thể hiện qua những thước phim đề cao sự chung sống hoà bình giữa con người và máy móc, công nghệ. Hay sự hoà hợp và chấp nhận lẫn nhau giữa những giống loài khác biệt (từ con người, thần linh cho đến cả những siêu thực thể). Mong ước của Miyazaki luôn cháy bỏng song song với sự mẫu thuẫn, thế nhưng có vẻ như ông chưa bao giờ muốn ngưng nó lại.
Sự chấp nhận “Cuộc sống là ánh sáng bừng lên trong bóng tối” chưa bao giờ là sự đầu hàng, mà nó đã sáng lên lấp lánh như một niềm tin mãnh liệt vào cuộc sống, vào những thảm cỏ xanh rì, vào tiếng cười của lũ trẻ và một tương lai rồi sẽ tốt đẹp hơn, bất chấp nhưng cuộc chiến tranh, thiên tai hay rò rỉ hạt nhân diễn ra xung quanh ông, xung quanh chúng ta.
Cảm ơn Susan Napier vì một quyển sách quá hay và xúc động về Hayao Miyazaki. Tuy nhiên tôi có một lời khuyên nhỏ cho những ai chưa xem phim Ghibli thì nên xem xét trước khi đọc quyển sách này, vì nội dung của các bộ phim sẽ được tiết lộ khá nhiều trong sách. Hoặc, bạn có thể đọc theo từng phần, vì mục lục được tác giả chia ra theo từng phim, theo từng mốc thời gian sản xuất của Ghibli. Tuy nhiên, nó cũng sẽ gây ảnh hưởng đến trải nghiệm đọc của bạn, vì Susan Napier đã làm thêm một công đoạn vô cùng khéo léo nữa là lồng ghép những sự kiện lịch sử của Nhật Bản lẫn Thế Giới vào để cho chúng ta nhìn rõ hơn nội tâm của Miyazaki và những vấn đề đã tác động, làm nên con người ông. Thế nên, mong rằng bài viết này có thể một phần khiến các bạn muốn bước vào thế giới Miyazaki bằng những bộ phim hoạt hình của ông trước, rồi sau đó hãy tìm đến quyển sách này sau khi đã xem phim xong. Tôi tin nó sẽ khiến cho bạn vỡ oà trong những cảm xúc trong trẻo lẫn dữ dội chưa từng có và nó sẽ mở ra trong bạn một Thế Giới Miyazaki rất riêng, nơi có một vị thần rừng đang nằm ngủ và một mùa hè ngập tràn trong ánh sáng lấp lánh tưởng như chẳng thể nào tắt liệm đi.
