Khủng hoảng ở Afghanistan: Chúng ta có thể giúp được gì cho họ?
Sự sụp đổ của Afghanistan vào tay Taliban được thúc đẩy một phần bởi quyết định của Mỹ khi rút quân khỏi đất nước, một thỏa thuận được thực hiện giữa Taliban và chính quyền Tổng thống Donald Trump vào tháng 2 năm ngoái và được Tổng thống đương nhiệm Joe Biden thực hiện vào tháng 7. Tuy nhiên, giờ đây, Biden đang phải đối mặt với những lời chỉ trích vì điều mà một số người gọi là rút quân “vội vàng” khỏi Afghanistan. Đây là một hành động đã thu hút tương đối sự chú ý và gần như tương đồng với sự kiện chiến tranh Việt Nam 1975.
Khi hỗn loạn đang diễn ra ở Afghanistan, đám đông dân thường đổ xô đến Sân bay Quốc tế Hamid Karzai để cố gắng chạy trốn khỏi đất nước, từ đây nhiều người đang lên tiếng về hậu quả thảm khốc của việc Taliban trở lại nắm quyền. Không chỉ lo sợ rằng tư tưởng Hồi giáo cực đoan của nhóm chiến binh sẽ xóa bỏ các quyền tự do dân sự, đặc biệt là quyền của phụ nữ và trẻ em gái Afghanistan, những người khác còn bày tỏ e ngại rằng Taliban có thể thúc đẩy sự phát triển của các phong trào tương tự ở những nơi khác ở Trung Á và Trung Đông.
Dưới đây, chúng tôi trả lời các câu hỏi của bạn về tình hình ở Afghanistan, vầ điều này có ý nghĩa như thế nào đối với những thường dân Afghanistan khi ở lại đất nước. Bên cạnh đó là việc chúng ta có thể làm gì để giúp đỡ họ.
Taliban là ai và họ lên nắm quyền như thế nào?
Taliban (có nghĩa là “sinh viên” hoặc "Người tìm kiếm" trong phương ngữ Đông Iran, Pashto) có thể bắt đầu từ thập niên 1970, khi hàng nghìn tay súng Afghanistan được Pakistan đào tạo để quay về nước chống lại quân đội Liên Xô. Được Mỹ chống lưng, các nhóm thánh chiến (mujahideen) cuối cùng đã buộc Liên Xô phải rút khỏi Afghanistan.
Thời của Taliban đã đến sau khi quân đội Liên Xô rút đi hết và Afghanistan rơi vào hỗn loạn do các thủ lĩnh thánh chiến tranh giành quyền lực. Từ tây nam Afghanistan, Taliban nhanh chóng mở rộng lãnh thổ, chiếm thủ đô Kabul và lật đổ chính phủ do nhóm thánh chiến lãnh đạo vào năm 1996.
Mặc dù dân thường Afghanistan mệt mỏi vì chiến tranh nhưng ban đầu họ vẫn hoan nghênh sự cai trị của Taliban. Sau đó, việc thực thi luật Sharia tàn bạo của chế độ đã sớm thu hút các báo cáo về vi phạm nhân quyền. Cùng với việc hạn chế quyền tự do xã hội, chẳng hạn như cấm âm nhạc và phim ảnh, Taliban tham gia vào các màn bạo lực nơi công cộng, thường xuyên dàn dựng các vụ hành quyết công khai và cắt cụt chân đối với những người bị kết tội “ngoại tình” hoặc “trộm cắp”. Phụ nữ và trẻ em gái, hiện bị yêu cầu che thân bằng những chiếc áo khoác dạ, cũng bị cấm đến trường. Ở những nơi khác, Taliban đã tham gia vào việc phá hủy các địa điểm văn hóa của Afghanistan, bao gồm cả các bức tượng Phật Bamiyan vào năm 2001.
Một tháng sau vụ tấn công ngày 11 tháng 9 cùng năm khiến 3.000 thường dân thiệt mạng, các cường quốc phương Tây tiến vào Afghanistan, một động thái nhằm hạ bệ Taliban. Kể từ đó, các chính quyền của Hoa Kỳ đã nỗ lực tái thiết Afghanistan thành một nền dân chủ, thiết lập hiến pháp vào tháng 1 năm 2004 và một hệ thống bỏ phiếu quốc gia vào tháng 10.
Tuy nhiên, các hành vi bạo lực do quân nổi dậy tại Afghanistan thực hiện lại bùng phát trở lại vào năm 2006, với các vụ đánh bom liều chết tăng gấp 5 lần và các vụ nổ từ xa tăng gấp đôi. “Như với hầu hết các cuộc nổi dậy,” chuyên gia về Afghanistan Seth G. Jones cho biết vào thời điểm đó, “điều kiện tiên quyết quan trọng (đối với cuộc nổi dậy của Afghanistan) là sự sụp đổ của nền quản trị.”
Tại sao chính phủ Mỹ rút quân khỏi Afghanistan?
Vào tháng 2 năm ngoái, chính quyền Trump đã ký một thỏa thuận hòa bình với Taliban, đồng ý chính thức rút quân đội Mỹ khỏi Afghanistan. Thỏa thuận cũng bao gồm lời hứa sẽ thả “tới 5.000” tay súng Taliban đang bị chính phủ Afghanistan giam giữ, đổi lấy 1.000 thành viên của lực lượng an ninh Afghanistan đang bị Taliban giam giữ. Bất chấp sự miễn cưỡng của các cường quốc phương Tây bao gồm Pháp và Australia, những nước mà chính phủ bày tỏ lo ngại rằng các chiến binh Taliban đã phạm tội nghiêm trọng, hơn 5.000 người cuối cùng đã được thả, một số đã được chuyển đến Qatar.
Vào tháng 7, Tổng thống Biden đã tuyên bố dời thời hạn rút quân của Mỹ sang cuối tháng 8, triển khai 6.000 binh sĩ để giám sát việc sơ tán. Trong các cuộc họp báo và bài phát biểu, chính quyền Biden đã xác nhận rằng quyết định rút khỏi Afghanistan là do chính phủ dường như không có khả năng dập tắt bạo lực trong khu vực, cũng như thúc đẩy sự thịnh vượng kinh tế và xã hội lâu dài. Cuộc chiến ở Afghanistan là cuộc chiến dài nhất của Hoa Kỳ, dẫn đến hơn 172.000 thương vong và 2 nghìn tỷ đô la chi tiêu của chính phủ.
“Cảm giác chung dường như là, 'Này, chúng tôi đã đổ rất nhiều xương máu và kho báu ở đó trong hai mươi năm, chúng tôi đã làm rất nhiều thứ, điều mà bất cứ quốc gia nào khác cũng có giới hạn,' Richard Fontaine, cựu cố vấn chính sách đối ngoại của cố Thượng nghị sĩ John McCain nói với tờ The New Yorker. "Đây là bi kịch, nhưng nó không phải là bi kịch của chúng tôi."
"Tôi không hối hận về quyết định của mình", Biden nói vào tuần trước. “Các nhà lãnh đạo Afghanistan phải đến với nhau. Chúng tôi đã để hàng ngàn người thiệt mạng và bị thương. Hàng ngàn nhân viên Hoa Kỳ, họ phải chiến đấu cho chính họ, chiến đấu cho quốc gia của họ."
“Nhiệm vụ của chúng tôi ở Afghanistan không bao giờ được cho là xây dựng quốc gia. Nó không bao giờ được cho là để tạo ra một nền dân chủ thống nhất, tập trung. Lợi ích quốc gia quan trọng duy nhất của chúng tôi ở Afghanistan cho đến ngày nay vẫn như những gì nó đã luôn luôn là, tức ngăn chặn một cuộc tấn công khủng bố vào (quê hương) Hoa Kỳ.”
Điều quan trọng cần lưu ý là các cuộc thảo luận về việc Mỹ rút quân, bắt đầu lần đầu tiên vào tháng 9 năm 2019, có ít hoặc không có đại diện của phụ nữ trong chính phủ Afghanistan, nạn nhân của cuộc xung đột hoặc các nhóm nhân quyền. Như báo cáo của Tổ chức Ân xá Quốc tế, bản thân thỏa thuận cũng không đề cập đến nhân quyền hay quyền của phụ nữ. Tất cả các bên đều không bị trừng phạt đối với bất kỳ tội phạm nghiêm trọng nào được thực hiện theo luật pháp quốc tế, bao gồm cả tội ác chiến tranh và tội ác chống lại loài người.
Điều gì sẽ xảy ra ở Afghanistan?
Australia hiện đã tham gia với hơn 60 quốc gia kêu gọi cấp phép cho thường dân Afghanistan và các quan chức nước ngoài được ra khỏi đất nước một cách an toàn. Như nhà báo Patty Culhane nói, Mỹ hiện đang có kế hoạch sơ tán 22.000 thường dân Afghanistan với "thị thực nhập cư đặc biệt" khỏi đất nước. Tuy nhiên, đó là một quá trình vẫn chưa bắt đầu.
“Có một mối quan tâm lớn khác,” Culhane tiếp tục. “Đại sứ quán đang thông báo cho những người từng làm việc với Hoa Kỳ hiện đang bị Taliban săn lùng về nơi trú ẩn tại chỗ… nhưng nếu họ không thể qua được các trạm kiểm soát của Taliban, không chắc họ sẽ đến được phi trường."
Cách đây vài ngày, nhiều cảnh quay từ Sân bay Quốc tế Hamid Karzai cho thấy hàng trăm thường dân tập trung trên đường băng, một số bám vào máy bay quân sự khi nó cất cánh. Có tới bảy người thiệt mạng trong vụ náo loạn. Shafi Arifi nói với Sydney Morning Herald: “Không có chỗ cho chúng tôi đứng." Trẻ con la khóc, phụ nữ la hét, già trẻ lớn bé giận dữ và đau lòng, không ai nghe thấy nhau.
"Không có đủ oxy để thở," ông nói.
Đối với các đại sứ, thông dịch viên và công dân hai nước Afghanistan, việc Taliban trở lại nắm quyền biểu thị mối nguy hiểm khôn lường. Muftahudin Babackerkhil, một người Úc gốc Afghanistan mắc kẹt ở Kabul, nói với ABC rằng anh ta sợ Taliban sẽ giết anh ta đơn giản vì anh ta là công dân Úc. “Tôi đã cố gắng gọi cho (chính phủ) và họ nói rằng họ không biết khi nào máy bay Úc sẽ hạ cánh. Hiện tại không có gì xảy ra cả”.
Đối với phụ nữ ở Afghanistan, nỗi sợ hãi đó đã tồn tại từ lâu. Theo báo cáo của UNHCR, hơn 80% người Afghanistan buộc phải rời khỏi đất nước kể từ tháng 5 là phụ nữ và trẻ em. Theo họ, quốc gia này cũng đang trong quá trình “chứng kiến số thương vong dân sự được ghi nhận cao nhất từ trước đến nay trong một năm kể từ khi hồ sơ bắt đầu được ghi nhận”. Mặc dù Afghanistan sau năm 2001 đã chứng kiến những tiến bộ tích cực về quyền của phụ nữ, với 27% ghế trong quốc hội dành cho phụ nữ và trẻ em gái chiếm 39% học sinh của đất nước, những quyền tự do đó có thể sẽ bị Taliban tước bỏ. Vì 2/3 dân số Afghanistan đều dưới 30 tuổi nên hầu hết sẽ chưa từng trải qua cuộc sống mà không có sự hạn chế của luật Sharia.
Một nữ sinh viên đại học giấu tên viết trên tờ The Guardian: “Tôi sẽ phải đốt cháy tất cả những gì tôi đạt được trong 24 năm cuộc đời. Là một phụ nữ, tôi cảm thấy mình là nạn nhân của cuộc chiến chính trị mà đàn ông khởi đầu. Tôi cảm thấy như mình không còn có thể cười thành tiếng, gặp gỡ bạn bè trong quán cà phê yêu thích, hay mặc chiếc váy màu vàng yêu thích. Tôi không còn có thể đi làm, hoặc hoàn thành bằng đại học mà tôi đã nỗ lực trong nhiều năm để đạt được”. Zarifa Ghafari, nữ thị trưởng đầu tiên của Afghanistan cho biết: “Tôi đang đợi Taliban đến… và giết tôi."
Trên Twitter, người đoạt giải Nobel Hòa bình, Malala Yousafzai, đã mô tả nỗi sợ hãi của mình, thúc giục các nhà lãnh đạo quốc tế hành động. Yousafzai nói: “Chúng tôi hoàn toàn bị sốc khi Taliban nắm quyền kiểm soát Afghanistan. Tôi vô cùng lo lắng về phụ nữ và những người ủng hộ nhân quyền. Các cường quốc toàn cầu, khu vực và địa phương phải kêu gọi ngừng bắn ngay lập tức, cung cấp viện trợ nhân đạo khẩn cấp và bảo vệ những người tị nạn và dân thường ”.
Vrinda Narain, phó giáo sư luật tại Đại học McGill cho biết: “Liên hợp quốc hiện phải hành động dứt khoát để ngăn chặn những hành động tàn bạo hơn nữa đối với phụ nữ ở Afghanistan”. Vrinda Narain, phó giáo sư luật tại Đại học McGill, đề xuất rằng việc dỡ bỏ các biện pháp trừng phạt đối với Taliban bây giờ nên có điều kiện dựa trên cam kết của họ đối với các quyền tự do cho phụ nữ. “Phụ nữ ở Afghanistan và trên toàn khu vực sẽ hoan nghênh các nỗ lực của Liên hợp quốc và cộng đồng quốc tế nhằm đảm bảo rằng những người sống sót sau bạo lực tình dục được bảo vệ theo luật pháp và được tiếp cận công lý một cách bình đẳng.”
Làm thế nào để bạn có thể giúp Afghanistan?
Hiện tại, có một số tổ chức nhân quyền và tổ chức từ thiện chuyên hỗ trợ dân thường và người tị nạn Afghanistan, những người đóng quân trong khu vực để hỗ trợ những người phải di dời hoặc bị ảnh hưởng bởi cuộc khủng hoảng đang diễn ra. Dưới đây chỉ là một số nhóm cung cấp hỗ trợ quan trọng cho những người còn lại ở Afghanistan. Bạn có thể quyên góp thông qua các liên kết bên dưới.
International Rescue Committee
Nhà thiết kế người Úc gốc Afghanistan, Anjilla Seddeqi, cũng đang đứng đầu một sáng kiến gây quỹ cho phụ nữ và trẻ em Afghanistan bằng cách bán những con búp bê do những người tị nạn Afghanistan sống ở Ấn Độ làm. Những con búp bê, được gọi là Búp bê Arezu (có nghĩa là “điều ước” trong tiếng Dari), được mặc trang phục truyền thống của Afghanistan và được làm bằng bông thân thiện với môi trường. 100% tổng số tiền thu được sẽ chuyển thẳng tới quỹ UNHCR và có thể đặt hàng trước qua trang web của cô.
Theo SCMP, The Guaridan và Vogue Australia
