Nhà thơ trẻ Tâm Nguyễn: "Để tiếp tục tư duy, mình phải tiếp tục viết"

Cảm ơn L'Officiel đã nghĩ đến Tâm cho buổi phỏng vấn lần này. Đối với Tâm, mình sẽ đơn thuần nói về bản thân trước hết là một người viết (tức người làm việc và thử nghiệm với ngôn ngữ), sau là một người làm nghiên cứu (tìm hiểu về các chủ thể thông qua diễn đạt tối ưu nhất của ngôn ngữ); và tình cờ, thơ lại là một liên đới khá sòng phẳng giữa hai thực hành trên, nên mình bắt đầu hành trình viết sáng tạo với thơ. 

Ngoài ra, thực hành nghệ thuật bằng phương pháp nghiên cứu (research-based art practice) cũng là một trong những mối quan tâm lớn của rất nhiều nghệ sĩ đương đại (mặc dù không phải tất cả). Nên suy cho cùng, mối quan tâm của mình dành cho cả viết lách và nghệ thuật luôn đi đôi với nhau, bổ trợ cho nhau hầu hết thời gian. Còn về “nguyên cớ đặc biệt” mà bạn hỏi, có lẽ là kể từ khi mình nhận ra thực hành nghệ thuật vẫn luôn là một hình thức phản biện xã hội quan trọng.

Một trong những cây bút mình vẫn rất quý trọng và vẫn luôn mong muốn có cơ hội được uống trà chiều cùng là Maggie Nelson (tác giả của cuốn tự truyện Bluets và The Argonauts), Kaveh Akbar (nhà thơ người Mĩ gốc Iran, tác giả của tập thơ Calling a Wolf a Wolf và Pilgrim Bell), và gần đây nhất là nhà văn Lauren Hough (tác giả của cuốn hồi kí Leaving Isn’t The Hardest Thing). Nếu Nelson là một trong những tác giả hiếm hoi sử dụng lý thuyết văn hóa, nhân học để làm nền móng cho thực hành viết sáng tạo – người tìm ra ý nghĩa từ những sự kiện cá nhân rời rạc nhất, Akbar sẽ là một kim chỉ nam trong quá trình tìm về đời sống tâm linh và ngôn ngữ mẹ đẻ, còn Hough sẽ là người cho mình thấy ta hoàn toàn có thể viết về những khốn cùng của xã hội bằng một phong cách đả phá và ương ngạnh mà vẫn đem lại sức ảnh hưởng lớn. Mình vẫn chưa thoát khỏi tầm ảnh hưởng của bất kỳ những tác giả nào, và vẫn không có ý định làm thế.

Một trong những thực hành mình học được từ cả ba tác giả nói trên là sử dụng nghiên cứu để dẫn dắt quá trình sáng tác. Còn riêng với Kaveh Akbar, mình học được chiêu khởi động não bộ rất thú vị của anh. Akbar là một người nghiện ngồi quán café (và hầu hết những sáng tác của mình cũng lại tình cờ ra đời ở một quán café nào đó). Mỗi sáng ở bàn café, anh sẽ lôi ra một chồng sách đa dạng thể loại, từ thơ cho đến tiểu thuyết, tự truyện, sách kinh tế, nghiên cứu khoa học, sách tôn giáo v.v., rồi ngồi bốc ra những từ/cụm từ mà anh thấy thú vị. Sau khi đã có một danh sách tầm một trăm từ, anh sẽ bắt đầu sử dụng chúng để viết thơ. Với phương pháp này, Akbar đã chạm vào tính ngẫu nhiên của ngôn ngữ để tạo ra những biểu mẫu có ý nghĩa (mà ở đây chính là bài thơ), vì đôi khi những hình ảnh mang lại ấn tượng mạnh nhất lại được tạo ra từ hai từ ngữ với bối cảnh và hệ quy chiếu rất khác nhau. Tính ngẫu nhiên cũng là một trong những thú vui của viết sáng tạo, và mình đã sử dụng phương pháp này được hơn hai năm rồi.

Là một người nghiên cứu về nghệ thuật và văn hóa bên cạnh thực hành viết sáng tạo, Tâm hiểu rằng nghệ thuật là một thực thể mang tính liên ngành. Còn với thơ, Tâm bắt đầu bằng một mong muốn rất ích kỉ: mình muốn diễn giải những vấn đề cá nhân một cách rõ ràng. Những người thực hành nghệ thuật hay viết lách đã đối mặt với cùng một vấn đề này từ rất lâu, nên nghiễm nhiên khi bước vào thực hành tương tự, ta tự sản sinh ra suy nghĩ về một sự đoàn kết huyễn hoặc giữa những người có cùng mối quan tâm. 

Nhưng có lẽ đây cũng là cái hay của nghệ thuật, nó cho ta thấy có những ai đang cùng suy ngẫm về những thứ mình đang suy ngẫm, dù không nhất thiết phải có câu trả lời. Ví dụ như tương tác giữa mình với Khải Đơn - mình và chị đều có những mối quan tâm về Mekong nhưng Khải Đơn có nhiều kinh nghiệm điền dã khi viết sách về Mekong hơn, còn Tâm thì quan tâm đến những nghệ sĩ đương đại đã và đang thực hiện các tác phẩm về di sản văn hóa/tâm linh của vùng đất này (như nghệ sĩ Thảo Nguyên Phan). Cả hai đều viết về cách hiểu cũng như mối quan hệ của mình với Mekong rất khác nhau, nhưng chính sự khác biệt đó lại là tiền đề cho những cuộc đối thoại rất ý nghĩa.  

Ngôn ngữ tiếng Anh là một trong những vũ khí sớm nhất và hiệu quả nhất trong tiến trình lịch sử thuộc địa. Khi đô hộ một bộ phận người, chính quyền thuộc địa sẽ chọn việc thuần hóa ngôn ngữ tiên quyết, từ đó dẫn đến chiếm dụng văn hóa, thuần hóa căn tính của chủ thể thuộc địa (hay giới nghiên cứu sử học gọi là “colonizing the mind and body of the colonial subjects”). Phải có lý do tiếng Anh vẫn là lingua franca của xã hội đương đại – nó là một trong những dấu tích từ quá trình phân phát thuộc địa của những khối quyền lực Tây-Âu, và nó vi mô đến độ ăn sâu vào tiềm thức của cư dân trên khắp địa cầu và trở thành một hiện tượng nghiễm nhiên.

Việc sử dụng ngôn ngữ tiếng Anh để sáng tác, nhưng với một tư duy địa phương và cục bộ đối với Tâm là một hình thái phản biện chủ động, đặc biệt trong bối cảnh ở Mĩ-châu Âu - nơi mà những sáng tác của các tác giả người da trắng vẫn đang chiếm vị thế cao hơn. Nó là một hành vi nhằm tái thiết những cấu thành nghiễm nhiên gắn liền với cấu trúc quyền lực với xuất phát điểm là thực hành sáng tạo. Dĩ nhiên đây không phải là chuyện ngày một ngày hai hay chỉ một cá nhân là làm được, hay thậm chí có những trường hợp nghệ sĩ/người sáng tạo rơi vào trạng thái huyễn hoặc rằng thực hành nghệ thuật sẽ thay đổi thực trạng xã hội một cách tức thì. Những sáng tạo nghệ thuật để lại ảnh hưởng nhất định, nhưng nó sẽ cần nhiều hơn một cử chỉ phản kháng hay phê phán đơn thuần. Nghệ thuật không (nên) tồn tại trong một khoảng chân không. 

Tâm chưa đi đến trạng thái sẵn sàng để xuất bản bất kì tập thơ nào, ít nhất là trong hai đến ba năm tới. Vốn là một người học và nghiên cứu chủ yếu về lịch sử nghệ thuật, Tâm cũng tự nhận là mình thiếu đi những tài nguyên và kiến thức liên quan đến thực hành viết sáng tạo. Vì thế, quá trình tìm tòi, khám phá và thử nghiệm với ngôn ngữ sẽ dài hơi hơn đối với Tâm, và mình vẫn đang di chuyển rất chậm trong quá trình đó.