Lập Phương & Triết lý tinh giản tối đa trong thực hành điêu khắc
Lập Phương là nghệ sỹ điêu khắc trẻ tài năng với phong cách độc đáo: lý trí trong cấu trúc, tinh giản và gợi cảm. Với cô, tác phẩm không phải là thứ minh họa cho cảm xúc của cô mà là sự hiện diện toàn thể năng lượng và thẩm mỹ của chính cô.
Con đường thực hành nghệ thuật của Lập Phương có thể tóm gọn thông qua những bước ngoặt cụ thể nào?
Đầu tiên là giai đoạn thực hành tại xưởng. Đây là quãng thời gian định hình phong cách sáng tác của tôi. Tôi hiểu về chất liệu và chủ động trong kỹ thuật thực hiện, từ đây nhận ra giá trị của việc làm thủ công, vẻ đẹp của chế tác và rèn luyện ý chí.
Thứ hai có lẽ là cơ hội trở thành nghệ sỹ trong Lựa chọn của Grapevine, triển lãm quy tụ 6 nghệ sỹ nội địa triển vọng, được giám tuyển chặt chẽ bởi Brian, Natasha, Trần Lương. Tôi phối hợp cùng nhóm hậu cần và giám tuyển, biết cách thức chuẩn bị cho một triển lãm từ khâu đóng gói, vận chuyển, trưng bày, định giá tác phẩm, art book, art tour…
Thứ ba là hoàn thành tác phẩm VŨ tại Flamingo Đại Lải, đánh dấu sự chuyển biến tác phẩm vào không gian công cộng. Tôi phải bước ra khỏi vùng an toàn, chủ động tính toán từ kích thước, kết cấu, thi công, vận chuyển, lắp ráp… và hoàn toàn chịu trách nhiệm cho nó. Tác phẩm có kích thước lớn: cao 6 mét dài 20 mét nặng hơn 6 tấn được thực hiện trong gần 2 tháng cùng kiến trúc sư và nhóm thợ lành nghề. Đó không còn là câu chuyện cá nhân nữa mà là sự tổng hòa của rất nhiều yếu tố: cảnh quan, kiến trúc, tác động môi trường, tâm lý… VŨ đã thuộc về cõi Thời - Không của chính nó và không còn thuộc về tôi nữa. Phủ định mình cũng giúp tôi nhẹ nhõm bước tiếp.
Thứ tư là Kohler Bold art - triển lãm nghệ thuật Châu Á Thái Bình Dương do hãng Kohler tổ chức với chủ đề: đa văn hóa. Tôi ý thức được mình trong tương quan nghệ thuật 13 nước khu vực. Cơ hội tìm hiểu sâu về lịch sử phát triển các thương hiệu thiết kế, cách thức sản xuất, vận hành và thẩm mỹ, đồng thời tôi thấy rõ mối quan hệ liên ngành: thiết kế, nội thất và điêu khắc.
Thứ năm là kết hôn và sinh con: thời điểm nhạy cảm với tất cả mọi người, nhất là nữ nghệ sỹ. Tôi đã chuẩn bị tâm thế cho thời điểm này nhưng trải nghiệm vẫn vượt quá hình dung. Đời sống hiện thực chen vào, thử thách và phản biện lý tưởng nghệ thuật của tôi, khiến tôi có sự thay đổi lớn về cảm xúc và thực hành. Đôi khi, tôi ghét bỏ chính các tác phẩm của mình.
Từ bước ngoặt triển lãm Kohler Bold art, chị có thể chia sẻ rõ hơn về mối quan hệ liên ngành giữa thiết kế, nội thất, kiến trúc và điêu khắc, đặc biệt trong bối cảnh Việt Nam?
Tham gia Kohler Bold art vào năm 2017 cho tôi cơ hội tìm hiểu về lịch sử phát triển của Kohler cùng đó là tầm nhìn, tư duy sáng tạo, cách thức vận hành, quy trình sản xuất của một thương hiệu danh tiếng.
Năm 1873, John Michael Kohler mua lại một xưởng đúc gang thép và nông cụ tại Mỹ. Một thập kỷ sau, ông tráng men chiếc máng ăn cho ngựa bằng gang đúc - cũng là chiếc bồn tắm Kohler đầu tiên - từ đó mở ra những thành công vang dội. Đến nay, Kohler vẫn luôn dẫn đầu về phong cách thiết kế và công nghệ, đề cao tính thẩm mỹ, thiết kế sáng tạo và tay nghề thủ công tinh xảo. Bộ sản phẩm Kohler màu đen đầu tiên được vinh dự trưng bày vĩnh viễn tại Bảo tàng Nghệ thuật Metropolitan, New York, là minh chứng cho sự tổng hòa này. Việc sưu tầm, quảng bá và tôn vinh các giá trị văn hóa nghệ thuật Á Đông khiến tính di sản của thương hiệu trở nên sâu sắc hơn.
Trước một chiếc chân bồn tắm tinh tế bằng gang đúc tráng men, hay chi tiết giác cắt điêu luyện phản chiếu ánh sáng từ chậu rửa mặt trong không gian phòng tắm Kohler, tôi thấy cả một chuỗi mắt xích liên ngành: thiết kế, nội thất, kiến trúc và điêu khắc. Tôi nhìn nhận mối quan hệ liên ngành này theo mô hình sinh học, đó là hình thái gắn bó cộng sinh, cùng nhau, trong nhau.
Nội thất, điêu khắc, kiến trúc, cảnh quan, chung quy lại đều là khả năng tương tác với không gian, ở các chức năng và quy mô khác nhau. Tính cá nhân trong điêu khắc dễ được bảo toàn hơn do ít phải đáp ứng nhu cầu từ bên ngoài. Kiến trúc lại tổng hòa các yếu tố. Người làm kiến trúc giỏi là người ứng xử với thế giới bên ngoài giỏi và cũng ứng xử với bản thân mình tử tế.
Quy hoạch tốt tạo ra môi sinh lành mạnh cho kiến trúc và điêu khắc. Kiến trúc tốt phân luồng không gian phù hợp. Không gian tốt khiến nội thất trở nên đắt giá. Chúng là một chuỗi liên hoàn như vậy, từ tổng thể đến chi tiết. Chỉ khi có sự tôn trọng lẫn nhau và kết nối hài hòa với tự nhiên, chúng mới phát huy được hết giá trị.
Ở Việt Nam, nhiều người giỏi chuyên ngành, không ít kiến trúc sư danh tiếng, nhà thiết kế tài năng. Điều cần thiết là tầm nhìn và sự kết nối, rộng mở liên ngành.
Thế mạnh của Việt Nam là tiểu thủ công nghiệp, tính bản sắc rất cao, cần được nâng đỡ bởi khoa học công nghệ, quy trình sản xuất nghiêm ngặt. Các đơn vị như Hawa hay House3D, nếu có sự kết hợp phong phú hơn với các nghệ sỹ thì có thể thay đổi bộ mặt ngành nội thất Việt Nam. Sự gắn kết giữa nghệ thuật và ngành công nghiệp sản xuất, mang đến cho nghệ sỹ cơ hội sử dụng các công nghệ và thiết bị sẵn có của các ngành công nghiệp, để họ tiếp tục khai phá thế giới nghệ thuật của mình. Khi làm chủ được công nghệ và quy trình, tính bản địa lại là yếu tố then chốt.
Nói “VŨ đã thuộc về cõi Thời – Không của chính nó, chẳng thuộc về tôi nữa. Phủ định mình cũng giúp tôi nhẹ nhõm bước tiếp”, sự phủ định này ở đây có thể được hiểu như thế nào? Trong thực hành điêu khắc của Lập Phương, sự phủ định ấy có kiên định không?
Sự phủ định ở đây được hiểu là sự phủ định tự thân. Ngay khi hoàn thành tác phẩm, trong tôi hình thành những mâu thuẫn: giữa sự sở hữu và không sở hữu, giữa vị trí sáng tác chủ quan và một người xem khách quan, giữa không gian vật lý ngoài kia và không gian tâm lý mà tác phẩm chiếm lĩnh trong tôi. “VŨ đã thuộc về cõi Thời - Không của chính nó, chẳng thuộc về tôi nữa”, sự phủ định đồng thời là lời khẳng định.
Đây là câu chuyện của cá nhân tôi, không phổ quát cho người khác. Nhưng nó nằm trong quy luật cơ bản, phổ biến của sự phát triển của tự nhiên, xã hội và tư duy chứ không riêng gì thực hành điêu khắc. Quá trình tiếp nhận - loại bỏ - tiếp nhận, xuất phát từ nhu cầu tồn tại và phát triển của một sự việc. Nó tất yếu phải vượt qua những hình thái cũ để tìm kiếm hình thái khác phù hợp hơn. Vòng sinh - diệt - tái sinh vận động và phát triển không ngừng.
Điều tôi quan tâm là tâm thế của người nghệ sỹ trong sự tự phủ nhận ấy, gần như buông bỏ, với người này là sợi tóc, người kia là vực sâu. Có lẽ nó nằm ngoài ý chí của họ.
Trong quá trình sáng tạo, nghệ sỹ và tác phẩm là một thể thống nhất, hòa hợp tuyệt đối tuyệt đích. Nhưng ngay khi tác phẩm được sinh ra, nó có phẩm chất riêng, số phận riêng. Nó vẫn gắn kết với nghệ sỹ, nhưng không phải là sự lệ thuộc hay định đoạt nữa.
Tôi thích quan sát tác phẩm tự thay đổi, tiếp biến ở vùng không gian khác, cách nhà sưu tầm và tác phẩm đến với nhau, suy nghiệm và ứng xử của họ với tác phẩm. Nếu điều cốt tử trong một mối quan hệ là khoảng cách thì điều này đúng với tôi và tác phẩm của mình.
Tiếng nói và phong cách của chị được thể hiện như thế nào thông qua việc lựa chọn chất liệu và tạo hình?
Ba năm đầu, tôi hoàn toàn tạo hình trên thép tấm. Thời điểm đó, Việt Nam cũng có nhiều tác phẩm điêu khắc kim loại, chủ yếu dạng khối chắc, nặng như cách mọi người vẫn nghĩ về nó. Tôi chọn thép tấm vì tính linh hoạt trong tạo hình và tạo cấu trúc, hơn nữa, lại dễ tìm. Các mảng thép được dùng như mảng hình, hợp thành các khối mở để lộ ra độ dày mỏng của tấm. Đặc điểm của chất liệu hoàn toàn tương thích với những gì tôi cần biểu đạt lúc đó: lý trí, sắc sảo mà cũng đủ mong manh, gợi cảm.
Tôi không tạo chất hay phủ bóng bề mặt thép mà luôn ý thức giữ mặt phẳng vốn có của nó, làm sạch để thấy rõ chất thép nguyên thủy bên trong, chú trọng vào hình thể, cấu trúc. Tạo hình của tôi thường tinh giản, cốt nắm lấy mạch chuyển động của cảm giác. Chúng thường được gợi ý từ vốn cổ như đền đài, pháp khí, hoặc đến từ tiềm thức. Trên một tổng thể giản lược, đôi khi điểm xuyết chi tiết sắc nét theo lối chấm phá của các bài thơ cổ phương Đông.
Tác phẩm của tôi hiếm khi có tên, gồm 3 sê-ri, tương ứng với 3 giai đoạn trong nghệ thuật.
– Cánh: căng đầy tự do và khát vọng tuổi trẻ.
– Cung: sắc nhọn và có khoảng rỗng lớn thể hiện sự tổn thương, hoài nghi, tự dưỡng.
– Tam giác: cấu trúc đan cài của các module hình cơ bản tạo thành khối mở vận động liên tục (dạng thức triquetra), tương tác với không gian.
Những ẩn ức tâm lý con người: giằng xé, cô độc, vẻ đẹp của những mất mát, tan rã dễ thu hút tôi. Tôi thấy mình chìm trôi trong các thái cực sáng – tối, đổi mới – hủ lậu, hiện đại – truyền thống, giá trị thực – giả tạo. Sự dằn vặt đấu tranh ấy đôi khi đẩy đến bi kịch. Cấu trúc đối xứng biểu hiện khối mâu thuẫn nội tại ẩn trong trạng thái cân bằng, nghiêm cẩn.
Mỗi tác phẩm ra đời có một thân phận khác nhau và mang khuôn mặt người: kiêu hãnh, khổ hạnh, đau thương. Chúng diễn đạt ham muốn khám phá đến tận cùng nội tâm của chính tôi và những người xung quanh, niềm khát khao hòa nhập giữa người với người và người với tự nhiên.
Trước khi một tác phẩm hình thành, tư duy và suy niệm của chị diễn ra theo chiều hướng đặc biệt nào?
Trước đây, tôi rèn hình và kỹ thuật nên làm rất nhiều phác thảo, chủ yếu bằng cách gập giấy hoặc cắt bìa cứng vì chúng cũng ở dạng tấm. Lúc này, hình đi trước ý. Về sau, tôi tưởng tượng trong đầu, tự thoại, rồi bắt tay vẽ hình, làm phác thảo. Lúc này, ý dẫn hình. Đôi lúc, tôi vẽ vu vơ trong vô thức.
Bất cứ điều gì xảy ra xung quanh đều có thể tác động đến tôi: một bài thơ, một lời khuyên, một bi kịch, một tín hiệu, sự chuyển mùa… Những góc tối còn phong kín, nỗi sợ hãi, mất mát, các thế lực, thường dễ ám ảnh tôi hơn điều tươi sáng. Chúng trôi nổi như những mảnh vỡ trong tiềm thức. Tôi thường ghi nhanh lại các từ khóa ấy, chúng quan trọng như dấu mốc tư tưởng hoặc mốc triển lãm. Lượng từ khóa đó giờ nhiều đến nỗi tôi thực hiện đến cuối đời cũng không hết.
Tâm trí tôi hoàn toàn đắm chìm vào các từ khóa đó, vươn xúc tu ra thu thập và sàng lọc các tín hiệu liên quan. Trong tôi lúc này chia tách thành nhiều tôi, xúc cảm, lý trí cùng đàm thoại. Rồi đến một lúc, tất cả cũng hiện diện và được xâu chuỗi thành câu chuyện. Hơn tất thảy, trí tưởng tượng và thẩm mỹ mới là thứ quyết định sau cùng. Từ đây, bàn tay sẽ tạo ra hình hài, cấu trúc tác phẩm.
Đôi khi tạo hình vượt ra khỏi ý nghĩ trong đầu, biến đổi và dẫn dắt. Lúc ấy lại là một quá trình phản biện, bổ trợ giữa tư duy vô hình và tác phẩm hữu hình để điều chỉnh phác thảo. Sau phác thảo là bước chọn làm trên chất liệu gì thì thể hiện rõ được nội dung, có khả thi không, gồm kỹ thuật gì… Cứ vậy, tôi bắt tay vào làm và điều chỉnh.
Chị nhắc nhiều đến sự tinh giản trong thực hành sáng tạo. Vậy có thể hiểu quá trình tinh giản tối đa này rõ hơn như thế nào?
Nó là khái niệm thuộc về tinh thần trước, tinh thần ấy chi phối thực hành. Bạn coi cái gì là tinh hoa, tinh tế, bạn sẽ quyết định “giản” như thế nào. Nếu làm ngược lại – tức “giản” trước, sẽ dễ rơi vào giản đơn, hời hợt, hình thức.
Tinh thần của nghệ sỹ thể hiện trong tất thảy: các mối quan hệ, năng lực, tư tưởng, thẩm mỹ… mà tác phẩm là hiện diện sáng rõ nhất.
Là nghệ sỹ tạo hình, tôi nghĩ cứ quay về hình và bố cục hình cho vững vàng trước tiên. Trong tác phẩm của mình, tôi thường chú ý đến tổng thể hình lớn, mạch chuyển động chung và tỉ lệ, sao cho hình thể và cấu trúc đã diễn đạt được câu chuyện, chỉ điểm xuyết chi tiết khi cần nhấn mạnh. Tôi cũng trân trọng vẻ đẹp tự thân của bề mặt vật chất, hạn chế biến dạng nó.
Tối giản cần nhiều lý trí. Tinh giản thì tự nhiên mang tâm thức Đông phương hơn, tôi nghĩ vậy. Vài nghệ sỹ tuyên ngôn mình làm tối giản, ngay lúc này họ đã đi ngược lại tinh thần của chính nó. Tinh thần ấy sẽ tự hiển lộ, kiệm lời. Có như vậy mới thể hiện được tối đa cảm xúc bên trong và gợi nhiều liên tưởng cho người tiếp nhận.
Hãy thật thà với chính mình, tự vấn điều gì là cốt lõi trong đời sống và trong nghệ thuật. Vậy là đủ.
“Âm Dương” là triển lãm cá nhân đầu tiên của Lập Phương sau 7 năm sáng tác, đánh dấu hành trình mới trong đời sống nghệ thuật của chị. Sự phản biện bản thân trong dự án này được thể hiện ra sao?
“Âm Dương” đề cập đến những mâu thuẫn, giằng xé, bi kịch nội tâm ẩn sau trạng thái cân bằng nghiêm cẩn.
“Âm Dương” kể câu chuyện Bóng – Hình, Rỗng – Đầy nhằm soi chiếu bản chất và mối quan hệ giữa các cặp đối lập, sự đồng nhất và chuyển hóa giữa chúng.
“Âm Dương” phản ánh quá trình Sinh – Diệt – Tái sinh để tìm về bản thể và giấc mộng kiếm tìm những cõi khác.
Âm Dương” gồm nhiều chặng ở nhiều không gian khác nhau, ứng với sự phát triển nội tại của cá nhân tôi.
Chị có thể chia sẻ về dự án sắp tới của mình?
Sau triển lãm “Âm Dương”, tôi vẫn thể nghiệm cho “Âm Dương 2” và cho phép những rủi ro xảy đến cả về nội dung lẫn chất liệu, ấy cũng là cho mình thêm cơ hội sửa sang. Nó diễn ra theo quá trình phát triển nội tại của tôi, không quá kỳ vọng hay đoán định.
Các sáng tác trước đây đầy những khoảng trống, mong manh. Đối diện chúng, tôi nhận thấy mình vẫn thiết tha biết chừng nào, tin tưởng con người biết chừng nào. Niềm tin ấy lớn hơn nỗi sợ tổn thương hay mất mát. Có lẽ đó là tâm thế mới, độ lượng hơn với mình và người.
Cám ơn chị vì những chia sẻ chân thành và sâu sắc!
