Thạc sĩ Phan Thị Thanh Nhã đi vào bản nguyên thông qua Thực vật

Cuộc trò chuyện này diễn ra sau buổi triển lãm, tiến bước sâu hơn vào hai khía cạnh khoa học – nghệ thuật tưởng như đối lập trong bộ môn còn nhiều mới mẻ này. Như chị chia sẻ, Botanical Art không chỉ là một loại hình nghệ thuật, mà còn là cuộc “chiến đấu” với bản thân mình, cố gắng làm mới bản thân mỗi ngày qua từng tác phẩm.

Vào thời điểm bạn đọc bài viết này, Thanh Nhã đã là đại diện đầu tiên của Việt Nam được vinh danh trong cuộc thi Botanical Illustrations quốc tế tại Margaret Flockton Award năm 2023. Giải thưởng được trao vào ngày 20/8 tới nhằm vinh danh những nghệ sĩ trong lĩnh vực minh họa thực vật, được đặt theo tên của nhà khoa học người Úc Margaret Flockton (1861-1953).

Xin chị cho biết từ đâu chị lại có niềm đam mê với Botanical Art?

Xin chào bạn! Tôi có xuất phát điểm là Nhà Thực vật học. Tôi tốt nghiệp Đại học và Thạc sĩ ở Phòng thí nghiệm Thực vật, Bộ môn Sinh thái – Sinh học Tiến hóa, ngành Sinh học, Khoa Sinh học – Công nghệ Sinh học, Đại học Khoa học Tự nhiên, ĐHQG HCM.

Vào năm 2010, từ những ngày đầu lên làm việc ở phòng thí nghiệm Thực vật, khi còn là Sinh viên năm II, tôi đã luôn say mê đọc bộ 3 quyển “Cây cỏ Việt Nam” và “Hiển hoa bí tử” của GS. Phạm Hoàng Hộ [1, 2]. Khi đọc từng dòng mô tả loài, từng hình minh họa cho mỗi loài cây, tôi dần nảy sinh tình yêu và tự tìm hiểu về Minh họa Khoa học cho Thực vật (Botanical illustration).

Để rồi vào năm 2013, trong quá trình học Cao học (Thạc sĩ), Thầy hướng dẫn của tôi – TS. Đặng Lê Anh Tuấn - đã gợi mở cho tôi cuốn "Weeds of rice in Indonesia" của Soerjani và cộng sự (1987). Chính những hình minh hoạ của họa sư Ahmad Satiri trong quyển sách này đã giúp tôi quyết định trở thành nhà Minh hoạ Khoa học cho Thực vật (Botanical Illustrator). Và khi tôi ngồi vẽ những tranh Botanical Illustration đầu tiên ở phòng Thí nghiệm Thực vật, Thầy Tuấn và Thầy GS.TS. Lê Công Kiệt đã luôn động viên và chỉ cho tôi những điều cơ bản nhất của Botanical Illustration.

Botanical Art cũng có một phần là tính khoa học. Thông thường chị có phải dựa vào các cuốn từ điển để khắc họa nó một cách chính xác không?

Bởi yêu cầu chính xác về mặt khoa học là điều kiện tiên quyết để được gọi là "Botanical Art" nên các hoạ sĩ thường sẽ phải hợp tác/nhận tư vấn từ các nhà Thực vật học để đảm bảo tính chính xác về mặt khoa học trong tác phẩm của mình.

Đối với những tác phẩm Botanical Art gửi dự triển lãm, việc đầu tiên của tôi là phải chọn đối tượng phù hợp với nội dung triển lãm, ví dụ triển lãm “Flora of Southeast Asia” diễn ra ở Singapore, được De La Sól Sun Life Flagship mang về triển lãm ở TP. Hồ Chí Minh, được Hiệp hội Botanical Art của 4 nước (Singapore, Thái Lan, Philippines và Indonesia) cùng nhau tổ chức có chủ đề là “Thực vật bản địa của các nước Đông Nam Á”. Do đó, tôi sẽ tự kiểm trên trang website “Plants of the World” về vùng phân bố tự nhiên của loài tôi muốn vẽ. Sau đó, tôi sẽ tìm thêm các tài liệu về vai trò của đối tượng vẽ trong hệ sinh thái, trong đời sống con người (thức ăn, dược liệu, mỹ phẩm...)... và cả văn hóa của đất nước sẽ diễn ra triển lãm để tránh phạm phải những điều “cấm kỵ”.

Đối với Họ Lác – Cyperaceae Juss., đối tượng nghiên cứu trong Luận văn Thạc sĩ của tôi, nếu vẽ các loài thuộc họ này thì tôi sẽ vẽ nhanh và không tốn nhiều thời gian tra tài liệu. Đối với các họ thực vật khác, công việc tiên quyết đầu tiên của tôi luôn là nghiên cứu tài liệu mô tả loài trong các bộ Thực vật chí của các nước; nếu còn điểm nào chưa rõ thì tôi sẽ liên hệ với các chuyên gia Thực vật hàng đầu của Họ thực vật mà tôi muốn vẽ để trao đổi và học hỏi thêm.

Và khi sáng tạo người nghệ sĩ luôn muốn đưa cá tính của bản thân mình vào trong tác phẩm. Với một bộ môn có tính khoa học như Botanical Art, thì chị thường đưa cá tính của mình vào đó thế nào?

Cách tôi học và làm việc là để trở thành nhà Thực vật học, nhà khoa học nên tính kỷ luật, tính chính xác, làm việc theo quy trình – quy chuẩn mới là đức tính tôi đề cao hàng đầu; còn “sáng tạo”, phát kiến mới trong khoa học luôn có sự kế thừa, tiếp bước các thế hệ đi trước và là kết quả đến từ sự chung tay của cả một tập thể, chứ không phải chỉ của một cá nhân. Cái “tôi” của mỗi cá nhân trong Khoa học vẫn có nhưng lại khác hoàn toàn với “cái tôi” trong Nghệ thuật. Trong khi đó, Nghệ thuật nói chung, Botanical Art nói riêng, “cái tôi”, sự “sáng tạo” mới là những ưu tiên hàng đầu của một Nghệ sĩ. Thế nên, đến tận hôm nay sau 2 năm tiếp xúc với Botanical Art, tôi vẫn thấy bản thân đang “chiến đấu” với chính mình, làm mới bản thân mỗi ngày, qua từng tác phẩm; học cách để dung hòa, kết hợp nhịp nhàng giữa “Nhà Thực vật học” và “Họa sĩ minh họa Thực vật”.

Trong 2 năm qua, ngay cả hiện tại và tương lai, mỗi ngày tôi đều tiếp tục học phần “Art” với các Thầy Cô là Họa sĩ minh họa Thực vật khắp thế giới và tự nghiên cứu, tìm tòi về Thực vật (Botany). Do đó, nhận xét của mọi người khi xem các tác phẩm Botanical Art của tôi là tranh của tôi có sự khác biệt so với các tác phẩm Botanical Art của các họa sĩ khác. Đó chính là kết quả của sự hòa trộn những kiến thức, kỹ năng, tính chính xác và sự tỉ mỉ của Nhà thực vật học với sự sáng tạo, góc nhìn và “cái tôi” nghệ thuật của Họa sĩ minh họa khoa học Thực vật trong từng bản vẽ của mình.

Khi vẽ và khi phân tích cấu tạo chi tiết, vòng đời của những loài thực vật, thì góc nhìn của chị có thay đổi không khi nhìn ngắm nó từ xa?

Là một nhà Thực vật học, tôi thường xuyên tiếp xúc gần cây cối và làm việc ngoài trời, nhất là ở các trảng cỏ, rừng phòng hộ và cả các Vườn quốc gia. Việc ghi chú bằng chữ viết và hình ảnh (hình chụp và vẽ ký họa), bảo quản mẫu để mang về phân tích tiếp trong phòng thí nghiệm, định danh – mô tả - lên tiêu bản – số hóa là công việc của tôi. Các kỹ năng làm việc với kính loup, kính hiển vi và trong phòng thí nghiệm là sự bổ trợ hoàn hảo cho công việc Họa sĩ của tôi.

Ở triển lãm FLORA, có 5 tác phẩm của chị vẽ lại những loại rau trong bữa ăn hằng ngày của người ĐB Sông Cửu Long. Xin chị cho biết điều gì khiến chị có ý tưởng này?

Ban đầu khi anh Luc Nhon Ly, CEO Sunlife Việt Nam, muốn ủng hộ cho tôi, họa sĩ Việt Nam duy nhất có tranh trong triển lãm “Flora of Southeast Asia”, bằng việc cho một không gian trưng bày các tác phẩm của mình, tôi đã định chọn chủ đề là các loài cây thuộc họ Lác – Cyperaceae Juss. trong Luận văn Thạc sĩ của tôi. Sau khi trình bày ý kiến bản thân, Giáo viên hướng dẫn của tôi - TS. Đặng Lê Anh Tuấn – đã hỏi tôi: “Thế Nhã định nói gì với khách tham quan khi mọi người hỏi ý tưởng của bộ tranh? Đừng nói là Nhã sẽ kể dài dòng về Luận văn của mình nha?! Rồi ai sẽ hiểu, sẽ hứng thú?” rồi Thầy đã chỉ tôi ý tưởng vẽ các “Loại rau trong bữa ăn hằng ngày của người dân Đồng bằng sông Cửu Long, đặc biệt là lẩu mắm”. Lẩu mắm là loại lẩu đặc trưng, gắn liền với cuộc sống hằng ngày của người dân Đồng bằng sông Cửu Long và cũng là loại lẩu nhiều rau nhất Việt Nam với 23 loại rau.

Có thể thấy rằng bản vẽ rau nhút, rau muống, sen, súng… của chị trông rất nữ tính với các gam màu hoàn toàn thuần khiết. Chị thường có gán tính cách cho đối tượng mà mình vẽ không? Và sự trong sáng, thuần khiết có phải là thứ mà chị mong muốn mang đến triển lãm?

Cảm ơn bạn rất nhiều khi nhận xét về tác phẩm của tôi như vậy!

Khi tôi học và làm việc với màu nước, câu mà tôi hay nghe Thầy Cô dạy vẽ và bạn học vẽ chung nói về tranh màu nước của tôi đó là: “Nhã không thể làm màu đậm lên à?” hay “Nhã à, tại sao khi đã dành cả 5-6 tiếng để vẽ 1 tranh, chỗ sáng màu Thầy đã thấy rõ sự khác biệt còn chỗ tối màu thì vẫn y cũ, vẫn nhạt, không thay đổi?”. Đến tận bây giờ, tôi vẫn không biết lý do. Điều lạ là với các tác phẩm vẽ bằng chất liệu khác, từ bút kỹ thuật, bút chì than và bút chì màu thì tôi hoàn toàn thể hiện được độ đậm-nhạt và phân mảng sáng tối trong tranh.

Ảnh: NVCC